قرارداد هوشمند یا smart contract قطعه کدی است که برای اجرای شرایط یک توافق‌نامه قراردادی خاص از بلاک‌چین استفاده می‌کند. قراردادهای هوشمند موجب اجرای امن تراکنش‌ها بین طرف قراردادهای ناشناس می شود. همچنین تراکنش‌هایی را که شفاف و قابل ردیابی است ثبت می‌کند و در نتیجه دیگر به حضور شخص ثالث به عنوان واسط نیازی نیست.
قرارداد هوشمند یا smart contract چیست؟
درحالی که قرارداد هوشمند درنگاه اول خود را در قواره یک فناوری خیلی جدید نشان می‌دهد اما به نظر می‌رسد اولین بار در سال ۱۹۹۴ توسط نیک سزابو یک امریکایی متخصص رایانه مطرح شد. (به نظر می رسد که نیک سزابو همان ساتوشی ناکاموتو سازنده‌ی بیت‌کوین است اما او منکر چنین ادعایی است.) سزابو در مقاله‌ای قرارداد هوشمند را یک «پروتکل تراکنش رایانه ای» نامید که مجری شرایط قرارداد است.
در حال حاضر بیشتر تئوری‌های سزابو در قالب توانمندی های اصلی قراردادهای هوشمند ارائه شده اند. قراردادهای هوشمند به مردم کمک می‌کنند تا با بهره گیری از کدهای رایانه ای به راحتی بتوانند خرید و فروش‌های اینترنتی را انجام دهند. به تعبیری، قراردادهای هوشمند گونه پیشرفته از کد «درصورت وقوع X آنگاه Y را انجام بده»است.
قراردادهای مبتنی بر بلاک‌چین ضمن ضبط دائمی تراکنش‌ها این امکان را برای کاربران و فروشنده‌ها فراهم می کند که به جای موسسات مالی و اعتباری و بانک‌ها، خودشان کنترل تراکنش‌های تجاری را برعهده گیرند. ناگفته نماند که عنوان قرارداد هوشمند تا حدودی باعث سردرگمی می شود چرا که درنگاه اول آنچه به ذهن متبادر می شود عبارت است از تصویر یک قرارداد معمولی که شامل یک تکه کاغذ است و در آن جزئیات یک قرارداد قانونی نوشته شده است. در حالی که یک قرارداد هوشمند ضمن مشخص نمودن شرایط از طریق کد رمزنگاری متصل به بلاک‌چین نسبت به اجرای آنها نیز اقدام می‌کند.
قرارداد های هوشمند پس از نوشته شدن در ماشین مجازی اتریوم EVM بارگذاری می‌شود. EVM درحالی به همه گره ها یا نودهای اتریوم متصل است که هر نود موجود درآن قابلیت چک و کنترل اجرا یا عدم اجرای شرایط قرارداد هوشمند را دارد. درصورت مثبت بودن، نودها با توجه به مفاد قرارداد عمل خواهند کرد. البته قراردادهای هوشمند تنها برای قراردادهای خاص، ابزارهای مفیدی نیستند بلکه برای غیرمتمرکز کردن اپلیکیشن‌ها نیز روشی بسیارعالی هستند.
قرارداد هوشمند که به زبان ساده نوعی شرط اگر – آنگاه است، ضمن ایجاد سهولت در فرآیند و کم کردن بار مسئولیت طرفین معامله، بین آنها حس ایجاد اعتماد را نیز ایجاد می کند.
میزان اعتماد پذیری قراردادهای هوشمند
هنوز در ابتدای راه قراردادهای هوشمند قرارداریم بنابراین با مشکلات و نواقص زیادی مواجه خواهیم بود. smart contract دارای ویژگی هایی است همچون: خود اجرایی، خود تصحیح گری، خود مختاری و تغییرناپذیری. همچنین در این قرارداد نیازی به وجود شخص ثالث به عنوان واسط نیست که همین امر ضمن صرفه جویی در هزینه‌ها و تأمین امنیت معامله، امکان معامله‌ی رودررو را نیز برای طرف‌های قرارداد فراهم می کند.
اما باتوجه به اینکه ما کد قرارداد هوشمند (smart contract) را ننوشته‌ایم چگونه می‌توانیم به آن اعتماد کنیم؟ تراکنشی که توسط قرارداد هوشمند دربلاک‌چین نوشته شده است برای همه قابل مشاهده است. این اطلاعات قابل پاک کردن نیست و زمانی که قرارداد هوشمند اجرا می‌شود قواعد را دقیقاً مطابق آنچه نوشته شده پیش می‌برد که این موضوع تا حدودی موجب نگرانی کاربران می شود.
درست است که قراردادهای مبتنی بر«اگر-درنتیجه» به دلیل دارا بودن ورودی‌های ثابت و خروجی‌های قابل تایید مفید هستند اما همین تایید نیز به قضاوت و تصدیق یک انسان نیاز نیاز دارد. از این رو با تمام مشکلاتی که دراعتماد به عامل انسانی وجود دارد چاراه ای جز ورود مجدد او به بازی نیست.
البته مشکل اعتماد با اتکای متقابل قابل حل است. به بیان دیگر، ما با انعقاد قراردادهای هوشمند دیگری در ذیل یک قرارداد هوشمند، اعتماد ایجاد می کنیم. یعنی برای تایید شرایط قرارداد موجود مجموعه ای از قراردادهای هوشمند را تنظیم می کنیم. وضع کنندگان قراردادهای هوشمند نقش مهمی را در ایجاد اعتماد دراینگونه قراردادها ایفا می‌کنند چرا که آنها داده‌های واقعی را برای استفاده در تاییدیه‌ها ثبت کنند.
کاربرد قراردادهای هوشمند
همانگونه که گفتیم، فعال بودن قراردادهای هوشمند کاملا مستقل است و هیچکس آن را متوقف نمی‌کند. از طرفی کسی نمی‌تواند قرارداد هوشمندی که اجرا شده را تغییر دهد؛ چرا که قراردادهای هوشمند بر بستر بلاک چین هستند و همه نودهای فعال در بلاک‌چین، نسخه‌ای از قرارداد را در اختیار دارند. به عنوان مثال فرض کنید مهدی، نسخه‌ای از یک قرارداد خاص را نشان داده و بیست نفر دیگر از آن نسخه عکس می‌گیرند. حال اگر مهدی بندی از قرارداد را تغییر دهد، نسخه‌ای که آن ۲۰ نفر در اختیار دارند تغییری نمی‌کند و در صورتی که آنها همه توافق کنند که از قرارداد جدید عکس بگیرند، قرارداد عوض می‌شود. به عبارتی اگر شما بخواهید یک قرارداد هوشمند را تغییر دهید، باید نسخه جدیدی از یک قرارداد هوشمند را بر بستر بلاک چین فعال کنید و قرارداد قبلی قابل تغییر نیست.
اگر چند هویت حقیقی یا حقوقی تصمیم بگیرند قراردادی میان خود ببندند که نیازی به نهادهای ناظر و واسط نداشته باشد، می‌توانند از قراردادهای هوشمند کمک بگیرند. این تقریبا همان کاربردی است که به صورت عمومی‌تر می‌توان برای فناوری بلاک چین در نظر گرفت. یعنی به اشتراک گذاشتن اطلاعات به صورت شفاف و بدون امکان دستکاری و همچنین بدون نیاز به موجودیت‌های متمرکز.
مزیتهای قرارداد هوشمند
- عدم نیاز به واسطه‌ها و شخص ثالث در قراردادهای هوشمند یا smart contract و کنترل کامل توافق توسط طرفین معامله.
- ذخیره سازی تمام داده‌ها به‌صورت رمزگزاری شده در یک دفتر کل امن و در نتیجه جلوگیری از گم شدن یا سرقت اسناد و مدارک ذخیره‌شده در شبکه و در انتها انتفال بهکیف پول ارز دیجیتال فرد
- بی نیازی از ایجاد اعتماد میان طرفین معامله چراکه سیستم قرارداد هوشمند بدون تبعیض عمل می کند است.
- نیازی به استفاده از وکلا، مشاوران املاک، مشاوران اقتصادی، دستیاران و دیگر واسطه‌ها و پرداخت دستمزدهای هنگفت در قراردادهای هوشمند وجود ندارد.
- عدم امکان هک کردن قراردادهای هوشمند در صورت پیاده سازی صحیح آن؛ ضمن این که محیط قرارداد هوشمند به دلیل استفاده از رمزنگاری‌های پیشرفته از ضریب امنیت بالایی برخوردارند.
- حذف پروسه طولانی مدت بروکراسی اداری، کاغذبازی و ارسال و دریافت مدارک با استفاده از قراردادهای هوشمند.
چالش‌های پیش روی قراردادهای هوشمند
هنوز نمی‌توان از قراردادهای هوشمند به صورت کاملا کاربردی و برای قراردادهایی مانند اجاره یا خرید خانه استفاده کرد. چرا که اطلاعاتی که این قراردادها نیاز دارند همچنان وابسته به دنیای فیزیکی و البته موجودیت‌های متمرکز مانند نهادهای قانونی هستند. با وجود این که اوراکل‌هایی مانند چین‌لینک سعی می‌کنند مشکل ارتباط قراردادهای هوشمند با اطلاعات دنیای غیردیجیتال را حل کنند، هنوز این چالش وجود دارد.
اگر بخواهیم از قراردادهای هوشمند به منظور جایگزین قراردادهای رایج استفاده کنیم، نیاز داریم که اطلاعات مورد نیاز قراردادها به صورت دیجیتال وجود داشته باشد و قراردادهای هوشمند بتوانند به آنها دسترسی داشته باشند. به عنوان مثال اگر مهدی قصد خرید خانه از محمد را داشته باشد، قرارداد هوشمند باید بتواند به سند خانه و همچنین اطلاعات پرداخت وجه از سوی مهدی دسترسی داشته باشد و با بررسی این داده‌ها، سند دیجیتال خانه را تغییر داده و به اسم مهدی کند. از همه مهم‌تر این است که این سند که توسط قراردادهای هوشمند ایجاد شده یا تغییر یافته است، در دنیای غیردیجیتال معتبر باشد و پشتوانه قانونی پیدا کند. این همان موضوعی است که همچنان برای پذیرش قراردادهای هوشمند در مقیاس گسترده، ایجاد چالش کرده است.
قرارداد هوشمند چشم انداز آینده است
با گسترش و پیشرفت ارز رمزنگاری شده و بلاک‌چین می توان بر مزایای قراردادهای هوشمند افزود. اکنون، این فناوری در آغاز راه خود قرار دارد و نمی توان مرزی آن متصور شد. گرچه ممکن است کاربران معمولی ( به خصوص کسانی که هرگز از بلاک‌چین و ارزهای دیجیتال شده استفاده نکردهاند) به قراردادهای دیجیتالی که قابلیت لمس کردن، حس کردن و تایید پس از اجرا ندارند اعتماد نداشته باشند اما قرارداد هوشمند با گذر زمان توانایی های خود را بروز خواهد داد.
